× 
Samen spelen samen… Ook deze riedel is ons met de paplepel ingegoten. Blijkbaar was dat nodig, die (op)voeding, ging samenwerken niet helemaal vanzelf.
Laten we eens spelenderwijs achterhalen hoe het tot samenleven kan komen en bedenken wat er nodig is voor het ontstaan en bestaan van samenleving.
Wat je nodig hebt om dit spel goed te kunnen spelen:
- Een groep mensen
- Een spelleider die de gang van zaken bepaalt en de vragen stelt
Stel, we bevinden ons in de volgende situatie:
De spelleider legt het spel als uit:
Kijk naar het vak linksboven. Jij staat in het blauw (“Wat ik doe”) en je hebt twee opties: samenwerken of niet-samenwerken. In het groen staat de ander (“Wat de ander doet”), met dezelfde twee opties.
Jij en de ander hebben de keuze om samen te werken of niet samen te werken. Essentieel is echter dat je niet weet wat de ander doet, en dat je de ander ook niet laat weten wat jij doet. Het is net als met pokeren: je moet je kaarten voor je borst houden.
Zowel jijzelf als de ander spelen tegelijkertijd een kaart naar keuze. Zodra er gelegd is worden de kaarten omgedraaid en kunnen de beloningen c.q. de boetes worden uitgedeeld.
Tijd om te spelen! Ronde 1: Ieder voor zich. Kijk goed naar de matrix en bedenk welke kaart je gaat spelen, samenwerken of niet-samenwerken. Noteer eventueel in je schrift welke kaart je gaat spelen. Nogmaals, wat de ander doet, weet je niet van tevoren en overleggen met elkaar is niet mogelijk.
Gekozen? Mooi, de ander ook.
Geef nu, voordat de keuzes bekend worden gemaakt, voor jezelf antwoord op de volgende vragen:
- Jij hebt nu gespeeld, maar wat denk je dat de ander doet: samenwerken of niet-samenwerken? Schrijf op en licht je antwoord toe.
- Wat hoop je dat de ander doet: samenwerken of niet-samenwerken? Licht wederom je antwoord toe.
Antwoorden opgeschreven? Mooi. Je bent nu natuurlijk erg benieuwd wat de ander gekozen heeft. Tijd om te inventariseren!
- Wie heeft de samenwerkenkaart gespeeld en waarom?
- Wie heeft de niet-samenwerkenkaart gespeeld en waarom?
- Vergelijk de samenwerkers met de niet-samenwerkers eens met elkaar: iedereen hoopt als het goed is dat de ander gaat samenwerken, maar wie denkt ook dat de ander gaat samenwerken? Met andere woorden: wie laat de hoop boven het denken prevaleren, of omgekeerd?
Goed, terug naar het spel! Want jullie hebben ieder voor zich tegen de ander gespeeld. Maar wat heeft de ander gedaan?
Wie is de ander eigenlijk?!
Genoeg! Ik, spelleider, ben de ander! En ik heb in alle gevallen de niet-samenwerkenkaart gespeeld. En waarom? Ik deed een risicocalculatie en zag al snel dat niet-samenwerken verreweg het meest rationeel is. Als ik de samenwerkenkaart speel krijg ik weliswaar een redelijke beloning als de ander dat ook doet, maar speelt de ander de niet-samenwerkenkaart dan lijd ik het grootste verlies. Speelt de ander echter de samenwerkenkaart dan pak ik de grootste winst als ik niet samenwerk, maar lijden wij beiden maar een bescheiden verlies. Het is dus in deze situatie het meest rationeel[t]Wat is de betekenis van ‘rationeel’ hier? om de niet-samenwerkenkaart te spelen.
Vragen
- Een vraag aan een samenwerker: Stel nu dat het niet gaat om zoiets als de eer, maar om overlevingspunten. Als je de rationale van mij (de niet-samenwerkende ander) zo hoort, samenwerker, zou je dan in een nieuwe ronde weer de samenwerkenkaart spelen?
- Een vraag aan een niet-samenwerker: Stel dat het nu niet om de knikkers gaat, maar om overlevingspunten. Als je de rationale van mij (de niet-samenwerkende spelleider) zo hoort, zou je dan in een nieuwe ronde weer de niet-samenwerkenkaart trekken?
- Het bovenstaande probleem staat bekend onder de naam prisoner’s dilemma.
- Leg uit waarom er sprake is van een dilemma.
- Is er ook sprake van een moreel dilemma?
- Waarom komt in het gespeelde spel de wederzijdse samenwerking niet tot stand? Het is toch voor eenieder klip en klaar dat de win-winsituatie het meeste uit het spel haalt? En in de werkelijkheid is toch onmiskenbaar samenwerking opgekomen, maar hoe dan?
Laten we vraag eens omdraaien: Wat mist er nu in die eerste rondes van het spel om wederzijdse samenwerking tot stand te kunnen brengen? Wat is daar voor nodig?- Bedenk dat er in de eerste plaats vertrouwen nodig is: de zekerheid dat de ander ook samenwerkt als jij dat overweegt.[t]Hier ligt de vraag wie of wat die zekerheid kan garanderen.
- Bedenk vervolgens dat vertrouwen alleen mogelijk is als je de ander kent. En iemand kennen vooronderstelt dat je hem herkent. En herkennen vooronderstelt weer herinnering.[t]Hier ligt de vraag hoeveel mensen je kunt herkennen en in hoeverre je herinnering strekt.
- Bedenk daarbij dat herkenning en herinnering pas het fenomeen van vergelding mogelijk maken.
- Bedenk dat je-de-ander-kunnen-herinneren weer vooronderstelt dat je al herhaaldelijk met de ander van doen hebt gehad. Zonder herhaling geen herkenning en herinnering![t]Hier ligt de vraag naar het wonderbaarlijke gebeuren dat in herhaling herkenbare identiteit kan opkomen.
- Bedenk tenslotte dat het spel gespeeld moet worden alsof er een oneindig aantal rondes gespeeld kunnen worden; er moet zodanig gespeeld worden dat het einde van het spel niet in zicht is.[t]Hier ligt de vraag naar de noodzakelijke blindheid ten aanzien van het onvermijdelijke einde van het spel.