‘Laten we eens van het begin af aan een samenleving opbouwen!’
Wellicht! Maar, waarom daar überhaupt aan beginnen? En waarom from scratch?
‘Er zijn problemen in het samenleven die niet binnen het huidige systeem kunnen worden opgelost, het systeem zelf is het probleem.’
Welke problemen overkomen ons dan zodanig?
‘De condition humaine, de algemene toestand van het mens-zijn, wordt treffend verwoord door Freud:
Het lijden dreigt van drie kanten: vanuit ons eigen lichaam dat tot verval en ontbinding is voorbestemd en zelfs pijn en angst als waarschuwingssignalen niet kan missen; vanuit de buitenwereld die met overweldigende, meedogenloos vernietigende krachten tegen ons tekeer kan gaan, en ten slotte vanuit de betrekkingen met andere mensen.[n]
Alleen een ontwerp van een totaal nieuwe, ideale samenleving kan een oplossing bieden voor deze problemen van het menselijke bestaan.’
De problemen zal ik niet ontkennen, maar ligt de oplossing ervan in een utopie?
Vragen
1. Welk van de door Freud genoemde problemen acht jij op het eerste gezicht het belangrijkst?
2. Ontbreken in het citaat nog kanten van waaruit het lijden ook dreigt?
Het woord ‘utopie’ stamt af van de titel van het boek Utopia dat Thomas More in 1516 schreef voor zijn goede vriend Erasmus. More of Erasmus, beide uitstekende graeci, muntte het woord met opzet ambigu; het kan zowel eu-topos (‘goede plaats’) als ou-topos (‘geen plaats’) betekenen. Het boekje is niet alleen de oorsprong gebleken van een literair genre, maar ook van een politiek denken dat diverse keren is getracht daadwerkelijk in praktijk gebracht te worden.
Sine qua non voor ieder utopisme zijn de volgende drie kenmerken:
1. Een utopist ontwerpt de ideale samenleving;
2. Een utopie is holistisch, ontwerpt de samenleving in zijn geheel;
3. Een utopisch ontwerp is in zoverre realistisch dat het realiseerbaar, maakbaar is.
Vragen
Bekijk onderstaande afbeelding en leg aan de hand van de genoemde kenmerken uit dat het land van Kokanje geen utopie is.
Pieter Breughel de oude (1567), Het land van Kokanje
Utopia ligt op een afgelegen eiland, ergens in de Nieuwe Wereld. Volgens de verteller in het boek, Raphael Hythlodeus[t]Nomen est omen natuurlijk. Waarom deze naam?, heeft de stichter Utopos het hele grondplan van de stad from scratch ontworpen. Waarom kennen veel utopieën een radicaal nieuw begin, ver weg van de bekende wereld?
Bekijk de afbeelding van de Italiaanse stad Palmanova, daadwerkelijk gebouwd in 1593 en nog steeds bestaand. Welke utopische kenmerken kun je erin terugvinden?
Braun en Hohenberg (1593), “Palmanova” in Civitates Orbis Terrarum
Waarom komt in een gerealiseerde utopie de geschiedenis ten einde?
Utopisten streven de ideale samenleving na. De vraag rijst natuurlijk: wat houdt dat ideaal in? Over het algemeen: het geluk van de mensen. Maar wat is geluk en hoe bereik je het?
Grofweg zijn er twee utopische wegen:
Sociale utopieën streven vooral naar rechtvaardigheid door middel van een fundamentele herinrichting van de samenleving;
Technische utopieën zoeken het geluk primair in verregaande technologische ontwikkelingen.
Om het geluk van de mensen te kunnen ontwerpen, moet je tenslotte ook iets over de aard van de mens weten. Wederom zeer algemeen gezegd kun je uitgaan van de mens die van nature goed, slecht of neutraal is.
Vragen
Herlees het citaat van Freud over het drieledige lijden van de mens en beantwoord de vragen:
Het lijden dreigt van drie kanten: vanuit ons eigen lichaam dat tot verval en ontbinding is voorbestemd en zelfs pijn en angst als waarschuwingssignalen niet kan missen; vanuit de buitenwereld die met overweldigende, meedogenloos vernietigende krachten tegen ons tekeer kan gaan, en ten slotte vanuit de betrekkingen met andere mensen.[n]
Op welk(e) soort(en) lijden richten zich respectievelijk de sociale en technische utopieën voornamelijk?
Omschrijf de drie gelukkige toestanden die je aan de hand van het fragment als tegenhangers van het driedelige lijden kunt ontwaren.
Van welke mens gaat Freud uit: de goede, slechte of de neutrale? Baseer je antwoord op het citaat.
Deux danger ne cessent de menacer le monde: l’orde et le désordre. – Paul Valéry
Een variant in het utopische genre vormt de dystopie, letterlijk ‘slechte plaats’. Daarin wordt kritiek geleverd op de nabije toekomst door de ontwikkeling van de huidige samenleving door trekken en te laten zien waar dat op uit draait.
Lees onderstaand fragment uit Utopia en beantwoord de vragen.
[Raphael Hythlodeus verhaalt over het leven in Utopia:]
They never force people to work unnecessarily, for the main purpose of their whole economy is to give each person as much time free from physical drudgery as the needs of the community will allow, so that he can cultivate his mind – which they regard as the secret of a happy life. […]
No living creature is naturally greedy, except from fear of want – or in the case of human beings, from vanity, the notion that you’re better than people if you can display more superfluous property than they can. But there’s no scope for that sort of thing in Utopia. […]
Now about travel facilities. If you want to visit friends in some other town, or would simply see the town itself, you can easily get permission to go there, unless you’re urgently needed at home […]. You’ll be sent with a party of people travelling on a group passport, signed by the Mayor, which says when you’ve got to be back. […]
If you’re caught without a passport outside your own district, you’re brought home in disgrace, and severely punished as a deserter. For a second offence the punishment is slavery. However, if you feel the urge to go wandering about the countryside near the town, there’s nothing to stop your doing so, provided your father gives his permission, and your wife doesn’t object. Of course, you won’t be able to get a meal anywhere, until you’ve done either a morning’s or an afternoon’s work there – but, apart from that, you’re free to go wherever you like within the territory of your own town, and you’re just as useful a member of society as if you’d stayed at home.
You see how it is – wherever you are, you always have to work. There’s never any excuse for idleness. There are also no wine-taverns, no ale-houses, no brothels, no opportunities for seduction, no secret meeting-places. Everyone has his eye on you, so you’re practically forced to get on with your job, and make some proper use of your spare time. Under such a system, there’s bound to be plenty of everything, and, as everything is divided equally among the entire population, there obviously can’t be any poor people or beggars.[n]
Vragen bij de tekst
Stel op basis van het fragment vast of More voornamelijk een sociale of technische utopie heeft geschreven. Stel bovendien vast of de mens van nature goed, slecht of neutraal is.
Welke kritiek levert More bij monde van Raphael op de samenleving waarin hij zelf leefde?
Ontkomt More's beschrijving van Utopia aan beide gevaren die Valéry noemt in het citaat aan het begin van deze oefening?
Zou jij in Utopia willen wonen? Licht je antwoord toe.
