Je kunt boeken lezen over filosofen (wat Harry Mulisch ‘filosofologie’ noemde), je kunt ook filosofische boeken lezen (van de filosofen zelf). Deze primaire teksten kun je tenslotte filosofisch lezen. Wil je met het laatste beginnen, dan rijst de vraag:
Hoe schrijft een filosoof en hoe kan ik filosofisch lezen?
Om te beginnen een aantal richtlijnen[t]Richtlijnen zijn geen voorschriften. Dat ze hier zijn geformuleerd in de gebiedende wijs is omdat de aanvoegende wijs archaïsch klinkt. Men leze de imperatieven liever aldus. bij het filosofisch lezen van filosofische teksten:
Lees sympathiek. Ga er – zeker in het begin – van uit dat de auteur meer weet dan jij.
Lees in de grondtaal. Met een of meerdere vertalingen ernaast – maar noodzakelijk is: vertaal ook zelf.
Analyseer de grammaticale, semantische en pragmatische aspecten. Hoe is de tekst als geheel ingedeeld, hoe is een alinea opgebouwd, een zin, een woord? In welke tijd, modus, persoonsvorm staat de tekst?
Blijf bij de tekst. Probeer de tekst te lezen zonder er meteen andere teksten of zaken bij te halen.
Lees tegendraads. Laat je niet direct leiden naar waar de tekst over gaat, maar bekijk waar de tekst vandaan komt. Let op de woorden die vallen, expliciteer vooronderstellingen.
Toets dat wat gezegd wordt door te vragen: (wat) gaat het mij aan?
Lees de onderstaande passage uit de Vorrede van Zur Genealogie der Moral[n] van Nietzsche volgens de richtlijnen bij het filosofisch lezen en geef aan welke van de richtlijnen bij het filosofisch lezen erin zijn terug te vinden.
Wenn diese Schrift irgend jemandem unverständlich ist und schlecht zu Ohren geht, so liegt die Schuld, wie mich dünkt, nicht notwendig an mir. Sie ist deutlich genug, vorausgesetzt, was ich voraussetze, dass man zuerst meine früheren Schriften gelesen und einige Mühe dabei nicht gespart hat: diese sind in der Tat nicht leicht zugänglich. Was zum Beispiel meinen “Zarathustra” anbetrifft, so lasse ich niemanden als dessen Kenner gelten, den nicht jedes seiner Worte irgendwann einmal tief verwundet und irgendwann einmal tief entzückt hat: erst dann nämlich darf er des Vorrechts genießen, an dem halkyonischen Element, aus dem jenes Werk geboren ist, an seiner sonnigen Helle, Ferne, weite und Gewissheit ehrfürchtig Anteil zu haben. In andern Fällen macht die aphoristische Form Schwierigkeit: sie liegt darin, daß man diese Form heute nicht schwer genug nimmt. Ein Aphorismus, rechtschaffen geprägt und ausgegossen, ist damit, dass er abgelesen ist, noch nicht “entziffert”; vielmehr hat nun erst dessen Auslegung zu beginnen, zu der es einer Kunst der Auslegung bedarf. Ich habe in der dritten Abhandlung dieses Buchs ein Muster von dem dargeboten, was ich in einem solchen Falle “Auslegung” nenne - dieser Abhandlung ist ein Aphorismus vorangestellt, sie selbst ist dessen Commentar. Freilich tut, um dergestalt das Lesen als Kunst zu üben, Eins vor Allem noth, was heutzutage gerade am besten verlernt worden ist - und darum hat es noch Zeit bis zur “Lesbarkeit” meiner Schriften -, zu dem man beinahe Kuh und jedenfalls nicht “moderner Mensch” sein muss: das Wiederkäuen...
Een referaat is een van tevoren voorbereide mondelinge presentatie over een tekst(fragment), uitmondend in een gesprek met de toehoorders over de zaak die aan de orde is.
Als referaathouder zit je de sessie voor en bepaal je de gang van zaken. Ook de groepsdeelnemers, de referenten, bereiden de tekst voor.
Hieronder een aantal aspecten dat in filosofisch referaat aan bod komt (niet noodzakelijkerwijs in deze volgorde):
Bedenk wat de referenten moeten leren over de tekst om hem te kunnen lezen (denk bijvoorbeeld aan de situering van het fragment in plaats en tijd). Houd dit onderdeel kort en bondig;
Lees bepaalde tekstpassages (gezamenlijk), volgens de richtlijnen bij filosofisch lezen. Dit onderdeel is onmisbaar voor een filosofisch referaat. Zorg dat alle deelnemers de tekst voor zich hebben;
Vergewis je er regelmatig van dat de deelnemers je bespreking van het fragment kunnen volgen. Houd ze bij de les!
Leg de referenten vragen voor over de kwestie die in het geding is en geef hen ook gelegenheid jou vragen te stellen. Of voer zelfs een filosofisch gesprek. Stel liever open dan gesloten vragen en denk alvast een verder doorvragen uit.
Het spreekt voor zich dat in het houden van een referaat flink gevarieerd kan worden in omvang (van tekstfragment), moeilijkheidsgraad en het aantal gevolgde richtlijnen bij filosofisch lezen. Probeer eerder te filosoferen dan over filosofie te beleren. Oriënteer je daartoe met behulp van de beoordelingsmatrix die bij deze cursus hoort.